اشکال مشارکت روستائیان باتاکیدبرشوراهای اسلامی دراستان خراسان شمالی
اشکال مشارکت روستاییان با تأکیدبرشوراهای اسلامی دراستان خراسان شمالی
نگارش:ازرسول جهان دوست کارشناس ارشد جغرافیاازدانشگاه تهران
مقدمه:
موضوع مشارکت امروزه ازموضوع های پراهمیت درتوسعه وتحول جوامع روبه رشداست. بیان ضرورت ها،سیاست هاوروش های فراهم نمودن موجبات مشارکت مردم درتغییروتحول جوامع راه گشای بسیاراساسی ومؤثرجهت کلیه صاحب نظران ودست اندرکاران وبرنامه ریزان ومجریان درانجام وظایفشان خواهد بود.
آن چه که امروزموضوع مشارکت رادر بحث توسعه تااین اندازه با اهمیت کرده است،نزدیک شدن موضوع توسعه به سوی اهداف انسانی واجتماعی-فرهنگی توسعه می باشد. جایگاه ونقش انسان هادرجوامع غربی درلابه لای ارزش های مادی واقتصادی گم ونادیده انگاشته شده وبالطبع درآن چه که به تقلیدازالگو های رشدوتوسعه درجوامع درحال توسعه پیاده شده بیش ازهمه مردم وعدالت اجتماعی وتحول فرهنگی رانادیده انگاشته اند . اکنون که گرایش برنامه ریزان به سوی مردم ودخالت دادن مشارکت آن هادررشدوتوسعه به عنوان راهکارمطرح گردیده،بسیاری ازمتفکران درتلاش هستند که روش های نوین تأمین مشارکت مردم دربرنامه ریزی،اجرا،بهره برداری برنامه های عمرانی واقتصادی-اجتماعی راارایه نمایند .
در کشورماتجارب بسیاری درتأمین موجبات مشارکت مردم چه قبل ازانقلات و چه بعدازانقلاب اسلامی موجود می باشد، که بخصوص باتغییر نظام سیاسی کشور وحاکمیت یافتن اسلام وارزش یافتن مردم، مشارکت مردم افزایش وبا تشکیل شوراهای اسلامی شکلی قانونی ورسمی به خودگرفت .
1-تعاریف مشارکت:
ازمشارکت تعاریف متعددی شده است . مشارکتparticipationازنظرلغوی ازریشه لاتینیparticipate به معنای باخودداشتن، سهمی درچیزی غیرازخودداشتن به کاررفته است .
درفرهنگ بین المللی وبستر مشارکت راازجنبه های مختلف تعریف کرده است .
الف: عمل یاوضعیت شرکت جستن یابهره وری درچیزی چه کمی وچه کیفی .
ب: مشارکت باسایرین مانند مشارکت براساس رابطه خویشاوندی یاشرکت درامور تجاری ویا انعقادقردادیاپیمان که مفاد آن شخص راملزم به رعایت تعهداتی می کند .
ج: شرکت درمنافع مانندشرکت فعال درامورسیاسی یاتجاری یاعمل متقابل اجتماعی درگروه .
به طور کلی می توان هر عمل یاموقعیتی که بیشتر ازیک نفردرآن شرکت داشته است رامشارکت نامید . یکی ازجنبه- های مهم که دراغلب تعاریف مشارکت بدان توجه می شود،شرکت درعمل تصمیم گیری است .
آلن پیر فیتA .peyrefitteدردیباچه اثردسته جمعی«مشارکت چیست؟»می نویسد:«مشارکت موردمشورت قراردادن قبل ازتصمیم گیری راگویند به نحوی که اظهار نظرشخصی واعمال مراقبت درجریان اجرای این تصمیم وتحول نتایج آن امکان داشته باشد .
سازمان بین المللی کارI.L.O.مشارکت راچنین تعریف می کند :«سهم افرادیاگروه های سازمان یافته ی جمعیت فعال ازلحاظ اقتصادی-اجتماعی» درتعریف فوق سازمان بین المللی کار به دومسأله اهمیت می دهد .
-نقش مشارکت درتوسعه اقتصادی-اجتماعی
- انجام عمل مشارکت از طریق افراد به صورت جمعیت ها وتعاونی هاویاازطریق گردهمایی گروه هاشامل سازمان های کار فرمایان یااتحادیه های کارگری و ...
به نظر می رسدمفهوم صحیح مشارکت مردم درکار ها،دادن پول ویاابزار نیست . قدرت،نیرووپول مردم تنها جزء کوچکی ازمشارکت آن هادرکار هاست،مهم درک وشعور واعتقاد آن هابه مشارکت است .
صرف نظراز معنی لغوی مشارکت که مفهوم شریک شدن درکاری رامی رساند،درتعریف کلی مشارکت می توان گفت؛ مشارکت به مجموع عملیات فرهنگی –اقتصادی-اجتماعی گفته می شود که به وسیله آن اهالی یک روستا جذب کارها وطرح های عمرانی ورفاهی خود گردید ه وباخودیاری ونیروی انسانی وباکمک فنی ونظارتی ارگان های دولتی در اجرا ،نگهداری وحفاظت از پروژه های روستایی کمک می کنند .
2-مشارکت وسیله یا هدف:
درسطوح متعددی که درمورد مشارکت وجوددارد،می توان تمایزعمده ای بین مشارکت به عنوان وسیله یا هدف قائل
شد . هرجاکه مشارکت به عنوان یک وسیله تفسیرمی شود،بطورضروری بیانگر حالت یانهاده ای دریک طرح توسعه است،ولی آنجاکه به تنهایی به عنوان هدف تفسیر می شود،به فرایندی اشاره دارد که نتیجه آن،مشارکت مؤثراست .
البته دراین که این دومفهوم مشارکت به عنوان هدف یاوسیله، باهم سازگاری دارندیا نه ؟یااین که می توان بین آن ها نوعی وحدت بوجود آورد،جای بحث است . این یک تفکیک بنیادین است . تفکیکی که به طورضمنی اشاره های متعددی به ماهیت مشارکت ورهیافت های پذیرفته شده جهت آن دارد . تااین اواخرچه تلویحأوچه صراحتأتصور«مشارکت» به عنوان وسیله،درعرف توسعه،تصورغالب بوده است .
مشارکت نه به عنوان صرفأهدف بلکه به عنوان یک هدف ارزشی باید مطرح باشد،بدین معنی که پایه ریزی یک حکومت مردمی تنهاهنگامی به نحو احسن ممکن است که مرد م درتصمیات واقدام های سرنوشت سازومربوط به خودشرکت مؤثرداشته باشند وبه این «شرکت»عادت کنند . به طوری که مشارکت درتصمیم گیری هابرای آن هابا«ارزش»شودوخود همواره مایل به ابن شرکت بوده وعدم دخالت آن هادرتصمیم گیری موجب نارضایتی آن هاگرددوازاین طریق نقش خودرادراداره کشور ایفاء کنند .
مشارکت به عنوان یک وسیله مناسب جهت برانگیختن مخصوصأروستاییان درجهت توسعه وآبادانی محل زندکی شان است وباعث می شودکه روستاییان باسرعت بیشتری دربه ثمر رساندن پروژه هاوطرح ها کوشش نمایند وآن پروژه ها وطرح ها را برای «خود» بدانندواز آن ها مراقبت ومحافظت کنندودرصورت استهلاک یاتخریب، خود مجددأ درپی مرمت آن ها برآیند .
تحقیقات متعدد درکشورهای مختلف نشان می دهد،درصورتی که هرنوع تسهیلات عمرانی مانند:حمام ،مدرسه،جاده،خانه بهداشت،مسجدو... بدون مشارکت مردم ساخته شود ،روستاییان ارزش آن راندانسته وخود رابا آن به اصطلاح همانندIDENTIFICATED احساس نمی کنند وآن راازخود نمی دانند ودرنتیجه نه فقط درحفظ وحراست آن نمی کوشند بلکه حتی حاضر نیستند کوجک ترین قدمی درراه به ثمر رسانیدن آن بردارند واین نه فقط شامل اقدام هایی می شودکه باخواسته ها وارزش های مردم هماهنگ نیست بلکه شامل اقدام هایی هم که به طور ظاهری مبتنی بر ارزش خود آن هااست نیز می شود .
مراحلی که باید مردم درآن مشارکت داشته باشند عبارتند از :
v مشارکت درطرح مسأله،راه حل یابی ،تصمیم گیری وبرنامه ریزی،مشارکت درهزینه ونیروی کار لازم برای به ثمر رساندن اقدام ها .
کلیه مراحل فوق از آغاز تاپایان به هم وابسته اند واگرمردم ازآغاز درطرح مسأ له شرکت نداشته باشند ، اصلأ آن اقدام را برای خود نمی دانند وحاضز نیستند کوچک ترین زحمتی درراه به ثمر رسیدن آن به خود بدهند . همین نکته شامل راه حل یابی ،تصمیم گیری وبرنامه ریزی هم می شود . اگرفرض کنیم که دولت بخواهد جاده ای برای یک روستا احداث کندو اهالی آن روستا درطرح مسأ له شرکت داده شوند وآن ها نیز چنین نیازی راابراز نمایند،در آن صورت ممکن است مردم برای احداث جاده پیشنهاد هایی دگیری داشته باشند غیر ازآنچه که مسؤولین دولتی دارند واگر به پیشنها دهای آن ها توجه نشود،حاضربه هیچ نوع همکاری نخواهند بود ،هم چنین اگرفرض کنیم که پیشنهاد های آن هامورد توجه قرار گیرد،نباید مسؤولین دولتی به تنهایی برنامه بریزند که چه کار هایی راچطور باید انجام دهند ،در آن صورت اگر کمکی از مردم لازم داشته باشند ،باامکان کمی ازطرف آن ها روبرو می شوند .
3-برخی ازاشکال مشارکت مردمی در روستا های خراسان شمالی:
الف: شورا های اسلامی روستا
پس ازپیروزی انقلاب اسلامی واستقرارنظام جمهوری اسلامی درایران ،یکی از نهاد هایی که درسطح روستاها بوجود آمد وجایگزین مراکز تصمیم گیری چون:انجمن ده کدخدا وخانه های انصاف شد وبه سرعت مورد قبول وپذیرش مردم روستاهای استان قرار گرفت،شوراهای اسلامی روستایی بودند که به عنوان یکی ازارکان تصمیم گیری واجرا در سطح روستاها مشغول به فعالیت شدند .
شورا های روستایی تاقبل از سال77وبرگزاری اولین مرحله ی انتخابات شورا های اسلامی روستایی توسط وزارت کشور، تحت نظارت وزارت جها دسازندگی سابق بودند . دراین سال دراستان خراسان شمالی «خراسان بزرگ سابق »نیز چون تمام کشورانتخابات درتمام شهرها وروستاهایی که براساس سرشماری سال75بالای بیست خانوار یا یک صد نفر جمعیت داشتند ،برگزار وبرای اولین بار موادی از قانون اسا سی کشور که راکد مانده بود،احیا شد .
شورا های روستایی استان با زیر پوشش قرار دادن تقریبأ تمامی جمعیت روستایی یکی از بازوهای قوی دولت می باشند که با وجود برخی تنگنا ها ومسائل ومشکلات ،به دلیل موقعیت و وابستگی که به مردم روستا دارند،نقش برجسته ای درجلب مشارکت مردم روستا برعهده دارند .
بین برنامه ریزی برای مردم وبرنامه ریزی با مردم تفاوت زیادی وجود دارد . وقتی که شما برای مردم برنامه ریزی می کنید ،آنان را بیشتر وابسته می کنید . اما اگر همراه مردم برنامه ریز ی کنید اعتماد بنفس واحترام به خویشتن را درآن ها رشد داده اید وبا این وسیله همبستگی متقابل را تشویق می کنید،این چیزی است که ازطریق نمایندگان روستا یعنی شورا ها ی اسلامی استان قابل دسترسی است . اگرچه طبق بند های زیر ماده 68قانون شوراهای اسلامی این موارداز وظایف قانونی هر شورایی است .
برنامه ریزی موفق صرفأ باید ازدرون مردم برخیزد ،باید ازشورا ها به عنوان واحدهای اطلاعاتی در نظام برنامه ریزی روستایی کشوراستفاده کرد وامکان نقش آفرینی آنان رادرسیاست گذاری تمام ارگان ها فراهم کرد . مردم مناطق روستایی استان باید درجهت توسعه جامعه خویش کمر همت ببندند ،توسعه رانمی توان ازخارج تحمیل کرد،توسعه می بایست از داخل خودجامعه برخاسته وشکوفا گردد ،می توان به جرأت ادعا کرد یکی از برجسته ترین مظاهر مشارکت مردم استان خراسان شمالی دربرنامه های د ولت ومدیریت روستایی ، شوراهای اسلامی روستا هستند .
در اغلب کشورهای آسیایی به این نتیجه رسیده اند که راه حل مشکلات روستاییان در شهرها نیست ؛بلکه درخود روستاهاست . حتی راه حل بسیاری ازمشکلات شهرها ی استان خراسان شمالی «مهاجرت بی رویه و...» را هم باید درروستاها جستجوکرد .
درزمینه برنامه ریزی ومدیریت روستایی دراستان ، شوراها ی اسلامی روستا توانسته اند ،به عنوان مطلع ترین واصیل ترین مردم روستا نسبت به فرهنگ روستا مورد توجه قرارگیرند وبه عنوان نمایندگان مورد اعتماد روستا بادیدن آموزش های لازم در اجرای طرح ها وپرژه ها ی مختلف وهمچنین نظارت بر برنامه های خاص توسعه روستایی مؤثر باشند .
ب:دهیاری ها:
مشارکت فعال روستاییان دربهبود بخشیدن به فعالیت های عمرانی درسطح روستا وانجام وسازمان دهی وبرنامه ریزی محلی منجر به تشکیل شوراها ی اسلامی گردیده لکن برنامه ریزی درسطح روستاها وجلب مشارکت وسیع مردم نیاز به نهادی اجرایی داشت تا کارهای عمرانی داخل روستا به انجام رساند وبه عنوان مکمل شوراهای اسلامی فعالیت نماید ،ضرورت این امرعبارت بوداز:
v سازمان یافتگی اجتماعی ،سازماندهی وتداوم مشارکت ،نهادینه شدن توسعه ، نگهداری طرح ها وپرژه ها ی اجراشده ،طرح جامع توسعه روستا .
دهیاری ها یکی ازنهادهای مرتبط باوظایف شوراهای اسلامی است که می توان آن رامتاسب ترین سازمان اجرایی مردمی جهت اجرای طرح های بهسازی وتوسعه فیزیکی روستا دانست .
دراکثرروستاهای دارای شورای اسلامی استان خراسان شمالی ،دهیاری نیز راه اندازی شده وهرساله دولت ازمحل لایحه تجمیع عوارض، میلیاردها ریال کمک مالی می کند . اگر دستگاه های اجرایی به این نهاد تازه تأسیس شده درروستاها توجه نمایندوبه آن بال پر بدهند درآینده نزدیک شاهدرشدوتوسعه وشکوفایی روستاهای استان خواهیم بود .
ج:شرکت های تعاونی:
تجربه های بعضی ازکشورها های جهان سوم نشان داده است که اگر کار تحول درجامعه روستایی بدون مشارکت مردم اتفاق بیفتد ،آن توسعه یا اتفاق نمی افتد ویااگر اتفاق بیفتد ،دارای عوارض منفی خواهد بود . بنابراین توسعه مشارکتی مطرح می شود ،توسعه مشارکتی نیاز به یک سازمان مشارکتی دارد . سازمانی که مردم رابرای ابراز مشارکت واظهار حضورشان درآن جامعه متشکل بکند . یکی از این سازمان ها تعاونی ها هستند . بنابراین یکی از کارکردهای مهم تعاونی ها ویکی ازوظایفی که به عهده تعاونی ها سپرده می شود،حفظ مشارکت ،ایجاد مشارکت واستحکام مشارکت مردم درامور روستایی است . اگرچه این مسأله متأسفانه به دلایل مختلف تاریخی ،درطی هزاران سال تضعیف شده است ،برای این که روستاییان ما درطول این دوره طولانی ،دیگران برای آنان تصمیم گرفته اند وآنان فقط به صورت رعیت عامل اجرا بوده اند . به طور حتم شما هم این تجربه رادرروستاها دیده ایدکه می خواهید عملی مثبت درروستا انجام دهید ،ولی با تمام حسن نیت وصداقتی که دارید ومعتقد هستید که به نفع روستایی است ،روستاییان خودشان راکنارمی کشند ، چون روستایی بیم وهراس دارد وپا پیش نمی گذاردواگر چند نفری هم پیدا شوند که مشارکت کنند به دلیل جوان بودن آن هاست ،چرا که ذهن متحول تری دارند ومی فهمند که انجام این عمل به نفع آن هاست . اما اکثرروستاییان به علت عدم مشارکت ،ازانجام کارها ،خودراکنار می کشند واین امرموجب می شود که طرح هاوبرنامه های دستگاه های اجرایی ودولت یا اجرا نشود ویابه کندی اجرا شود . متأسفانه بسیاری از دست اندرکاران تعاونی هااعتقادشان براین است که تعاونی یعنی این که چند نفر درخواست تشکیل تعاونی داده وآن رابه ثبت رسانده وظاهرا شرکتی داشته باشند . این امر باعث شده است که بعدازانقلاب اسلامی تعداد تعاونی ها ازرشدبالایی برخوردارباشد ولی کیفیت چندانی نداشته باشند .
تجربه درطول چند سال اخیر نشان داده است که ضعف مدیریت تعاونی وعدم نظارت صحیح ازسوی ادارات ذیربط برفعالیت های شرکت های تعاونی چه ذهنیت هایی منفی رادراعضا وبخصوص روستاییان ایجاد کرده وچندین سال طول خواهد کشید تا تعاونی ها باعملکرد مثبت وخوب خود اثزهای سوء راازذهن ها زدوده ونگرشی مثبت راجایگزین آن نمایند .
شرکت های تعاونی بعدازانقلاب اسلامی ،بخصوص باتشکیل وزارت تعاون رشدبالایی پیداکرده اند ،ولی توسعه نیافته اند . چرا که اگر مفهوم توسعه راپیشرفت درزمینه اجتماعی – اقتصادی وفرهنگی بدانیم ،می بینیم که فرهنگ تعاونی درست وصحیح درذهن روستاییان راه پیدانکرده است .
درکمترروستای استان جدید خراسان شما لی است که،حداقل یک نوع تعاونی چه تولیدی ،یا خدماتی ویاصنعتی وجود نداشته باشد . ولی اکثر آن هابامشکلات متعددی مواجه هستند واگر تعاونی های روستایی موفق رامدنظرقراردهیم شاید تعداد آن ها به اندازه انگشتان دست هم نباشد .
د:رهبران محلی:
اگر تصور کنیم درروستاها فقط شوراهای اسلامی هستند که به دلیل کسب آرای مردم دارای وجه مثبت اجتماعی بوده ودربین مردم نفوذ کلام دارند ،سخت اشتباه کرده ایم . چراکه درروستاها ریش سفیدان ومعتمدین محلی زیا دی علاوه بر شوراهاوجود دارند که درخیلی ازمواردکارآیی ونفوذ کلام آن هاو... دربین مردم ازشوراها هم بالاتر است،به این افراد رهبران محلی گفته می شود .
شناخت وتکیه بررهبران محلی درجهت رسیدگی به امور محلی واقعیتی است که ازدیربازهمواره مطرح وازفواید بسیاری برخوردار بوده است . رهبران محلی نقش مهمی درتضمین اجرای برنامه های عملی وایجاد انگیزه درمردم محلی جهت مشارکت درطرح ها وپرژه های عمرانی وهم چنین امور کشاورزی ،زراعت و ... ایفاء می نمایند .
از لحاظ جامعه شناختی نکته ای که دارای اهمیت است این که، یک رهبر محلی مفیدومؤثر به فردی گفته می شود که از بطن اجتماع محلی رشدنمایدوبه زبان آن ها سخن بگوید ودرنوعی ساختارهای اجتماعی خود رامحدودودرگیرسازدتا این که هویت خودراحفظ نماید . رهبران محلی رانمی توان درروستا تعین کردوبه آن ها تحمیل نمود ،بلکه رهبرمحلی درروستا ها مشخص واین افرادبایدازبین اجتماع خود روستاییان برخاسته باشند . رهبران محلی نقش عمده ای درتصمیم گیری محلی دارندوبه دلیل نفوذخود دربین جامعه روستایی درصورت مخالفت باکاری درروستا،مطمئنأ انجام آن کاریا اصلأ میسرنخواهد بودویابامشکلات متعددی مواجه خواهد شد .
با شناخت وسازماندهی رهبران محلی درسطح روستا ها می توان بسیاری ازمشکلات روستاییان را حل کرد . اگرچه انجام این کار نیازمند شناخت دقیق وجامعه شناختی در روستاهاست ، امری که انجام آن توسط وزارت کشور ضروری ولازم است تابابرانگیختن رهبران محلی وکمک آن هادرامور به شوراهای اسلامی، جامعه روستایی بتواند گام های مؤثری درجهت توسعه بردارد .
آن چه که دراین نوشتار بیان شد ،تنها اشکال مشارکت دربین روستاییان استان نبوده ،بلکه تنها اشکال برجسته وبارز آن هستند . درهر صورت امروزه برای توسعه روستاها به شدت نیازمند مشارکت روستاییان هستیم ومطمئنأ بدون مشارکت آن هادرامور ،کارها مختل وانجام آن ها بادشواری های زیادی روبه روخواهد شد .
منابع مورد استفاده:
v بررسی میزان وعلل مشارکت روستاییان درطرح های عمرانی ،دفتر مطالعات اقتصادی جهاد سازندگی تیرماه سال1371
v رهیافت های مشارکت درتوسعه روستایی . پیتر اوکلی ودیوید مارسون ،ترجمه منصور محمد نژاد ،مرکز تحقیقات وبررسی مسا ئل روستایی جهاد سازندگی .
v جامعه روستایی ونیاز های آن ،فرامرز رفیع پور پاییز 1364
v نگاهی اجمالی به تعاون ،معاونت ترویج ومشارکت مردمی وزارت جهاد سازندگی سال1372
v نقش رهبران محلی درترویج روستایی ،دفتر تحقیقات ومطالعات روستایی وزارت جهادسازندگی
v نقش شوراهای روستایی دراجرای پرژو هادرمناطق روستایی ،رسول جهان دوست نشریه خراسان شورا سال1382
