مروری برتاریخ تعاون قبل از انقلاب اسلامی درایران

مروری برتاریخ تعاون درایران ،قبل ازانقلاب اسلامی نگارش:رسول جهان دوست ،کارشناس ارشد  جغرافیااز دانشگاه تهران

مقدمه :

امروزه شاید عده ای گمان کنند که تعاون بحث جدیدی است که درعصرحاضر مطرح گردید است . در حالی که تعاون تاریخی به قدمت زندگی انسان ها دارد . شاید سؤال اساسی  که دراین باره مطرح شود ،این باشد که چگونه باوجود زمینه ها ی غنی فرهنگی ومذهبی که ازگذشته های دور برای تعاون درکشور ماوجودداشته وباوجوداشکال تاریخی وسنتی تعاون که امروزه نیز بقایای آن هاراباالخص درجوامع روستا یی می توان مشاهد ه کرد، مقوله تعاون جایگاه واقعی خودرادرجامعه پیدا نکرده است . دراین مقاله سعی خواهیم کرد هرچند مختصر تاریخی ازتعاون درکشور مارابیان کنیم .

1- تعاون وانسان های اولیه :

تاریخ تعاون رامی توان به دوبخش تقسیم کرد . تعاون به صورت سنتی ویا غیررسمی وتعاون به شکل جدید یارسمی . اختلاف این دو بخش فقط دربحث قانونمند شدن وبه صورت مدون درآمدن تعاون است . اززمانی که اولین قانون درمورد تعاون درکشورما تصویب شد ، تعاون به صورت رسمی آغازگردید . نگاهی گذرابه تایخ سرزمین ایران ،به خصوص جامعه روستایی بیانگر تعاون گسترده وگونان مردم درزمینه های مختلف سیاسی – نظامی واجتماعی – اقتصادی و... است . فرهنگ باستانی مانمونه های فراوانی ازمقوله تعاون وهمیاری رادرامور اجتماعی – اقتصادی راداراست .

ازلحاظ تاریخی قدمت تعاون به دوران زندگی انسان های اولیه برمی گردد . در مورد تاریخ پیدایش زندگی انسان هابرروی کره زمین اختلاف نظرهای متعددی وجوددارد ولی آنچه که مسلم است این که انسان های درابتدا دراعماق تاریک جنگل ها زندگی می کردنند ،دراین زمان تقریبا می توان گفت تعاون یا اصلا وجود نداشت ویا بسیار محدود بوده است . بامرور زمان زندگی اجتماعی انسان ها تکامل پیداکرد وزندگی غارنشینی شروع شد ، دراین دوران تعاون درجامعه انسانی متکامل تر شد وانسان ها درشکار حیوانات ، دفاع از خود وبسیاری امور دیگر باهمدیگر همکاری وتعاون داشتند . اولین نقطه عطف درتاریخ تعاون زمانی شروع شد که انسان ها اولیه شروع به رام کردن حیوانات وحشی کردنند ، چنان که برای اولین بار بزدرایران ،شتر درعربستان و... اهلی شدنند ، ازاین زمان به بعد انسان های اولیه برای سیرکردن شکم حیوانات نیاز به آب وعلف داشتند وبرای دست یافتن به این منابع ، مجبور بودنند ازنقطه ای به نقطه دیگر کوچ کنند وبه این صورت بود که زندگی کوچ نشینی آغاز شد . دردوران زندگی کوچ نشینی انسان های برای دفاع از خود ودام ها دربرابر حوادث طبیعی وحمله های اقوام دیگر نیاز به تعاون وهمکاری داشتند .  

اصولا انسان درمواقعی که با مشکلی مواجه می شود ، روحیه همکاری وتعاون دراوتقویت می شود ، چنان که درمواقع دفاع ازیک روستا ، همه روستاییان اگر چه قبل ازآن باهم اختلاف هایی هم داشتند ولی دست به دست هم داده ودربرابر دشمن ازروستای خود دفاع می کنند . هرایل وطایفه ای که دچار مشکلات واختلافات درون گرهی می شد وروح تعاون وهمکاری دربین آن ها وجود نداشت به راحتی دربرابر هجوم دشمنان تاروماروازبین می رفت .

2- روستانشینی وتعاون :

انسان های کوچ نشین به مرور زمان درییلاق وقشلاق ودرطول ایل راه هر جا که زمین مناسب وآب وجود داشت شروع به کشاورزی کردنند وبتدریج خانواده ها یی اززندگی کوچ نشینی دست کشیده ودراطراف چشمه ها ،رودخانه ها ،قنات ها و .. جمع شده واولین هسته های روستاها را بوجود آوردنند . بطور کلی تعاون به صورت سنتی وبه شکل غیر رسمی درجامعه روستایی ایران دارای دوشکل اساسی بوده است :

الف ) همیاری، درهمیاری تمامی یا بخشی از مردم روستا جهت رسیدن به هدفی مشترک ودرنتیجه منتفع شدن تک تک افراد گروه ازنتیجه آن با هم همکاری می کردنند . مثلا برای حصار کشیدن دورروستا یابرای حفرقنات روستا همکاری می کردنندوازنتیجه آن هم خود وهم دیگران بهره مند می شدنند . اکثر تعاونی ها ی سنتی ایران ازاین نوع بوده اند

ب ) دگریاری ،دردگریاری روستاییان به همنوع خود کمک ویاری می کردنند بدون آن که نفع اقتصادی درمیان باشد . مثلا درمورد جمع آوری محصولات کشاورزی هرخانواده روستایی که به دلیل بیمار بودن سرپرست خانواده ویاکمبود نیروی انسانی یاهر دلیل دیگری نمی توانست درموقع مناسب محصولات کشاورزی خود راجمع آوری کند ،عده ایی ازروستاییان بدون هیچ دستمزده وبهره ی اقتصادی باهمکاری هم محصول اوراجمع می کردنند ،درخراسان شمالی به این عمل « هاوار » گفته می شود . دردگریاری دراصل به دیگران کمک کردن بدون چشم داشت اقتصادی است .

یکی از مظاهر عالی تعاون که درعین حال یکی از علل مهم تجمع خانه های روستایی نیز می باشد ، بحث امنیت بود . روستاییان به دلیل این که بهتر بتوانند درمواقع حمله ی دشمنان ازجان ومال خود دفاع کنند ، رروستارابادیوارهای بلند ی حصار می کشیده وخانه هخای خود رابه صورت مترکم ونزدیک هم در داخل آن بنا می کردنند تاردمواقع ضروری بهتر بتوانند همکاری وتعاون دردفع دشمن مشترک داشته باشند . درهمین دوران بود که اشکال مختلف تعاون به صورت سنتی درجوامع روستایی به منصه ی ظهور رسید.

اصولا همان طور که گفته شد یکی از علل اصلی بوجود آمدن روستاهای متراکم ، امنیت وتبیعت از قانون کمترین تلاش بوده است . اگر چه اشکال سنتی تعاون درهر منطقه ای ازکشور دارا ی چنان غنایی است که برای هر شهر ودیاری باید تحقیقی جداگانه ای صورت بگیرد ولی درزیر فقط دونمونه ازآن ها که تقریبا شکل همگانی داشته ودرسراسر کشور بانام های مختلف وجود دارد ، شرح داده می شود

1-2) شیرواره :

شیرواره که در هرمنطقه ای ازکشور ما باواژه ای ازآن نام می برند (درخراسان شمالی ودربین قوم کرمانج وترک آل چق گفته می شود ) یکی ازنمونه های بارز اشکال تعاونن به صورت سنتی است . روستاییان برای این که بتوانند بهترازشیروفرآورده های آن استفاده بکنند وباتوجه به این که شیر ماده ای فاسد شدنی است ، هرروز هر چند خانوار شیرهای دوشیده شده دام ها رابه یک نفر بعدازاندازه گرفتن (چوب خط )می دادنند وبه این ترتیب هرروز نوبت یکی ازخانواده ها بود که شیر تمام دام های خانواده های مورد نظر رابرداشته وتبدیل به سایر فرآورده های لبنی بکند . این شکل ازتعاون ومشارکت هنوز هم دربسیاری ازمناطق روستایی ایران وجوددارد .

2-2 ) حفر قنات ها :

قتات های ایران به عنوان نمونه ای عالی وبرنامه ریزی شده ازتعاون وهمکاری درجامعه روستایی هستند . برای حفرقنات مجموعه ای ازنیروهای ماهر ونیمه ماهر روستا باید هماهنگ وبرنامه ریزی شده کار بکنند تاقناتی حفر شود . معمولا برای حفرهرقنات به یک نفر استاد کار ،مقنی ،لاشه کش ودلوکش بود . وظیفه اصلی استادکار محاسبه دقیق مسیر قنات ، تعیین فواصل میله چاه ها ، مکان حفر قنات ،تعیین دقیق مظهر قنات ،محاسبه دقیق شیب کانال قنات بود ، مقنی ودیگران هم وظیفه ی اجرای دقیق دستورات فنی استادکار راداشتند .

به علت روشن می شود که برای حفر قنات نه تنها نیاز به تعاون بوده است بلکه بدون توجه به برنامه ریزی دقیق حفر قنا ت امری محال می نمود . بعدازحفروآماده شدن قنات نیز قنات ها درطول تاریخ نیاز به همکاری وتعاون جوامع روستایی برای نهگداری ،لایروبی و ... داشتند . اگرچه امروزه به دلیل حر بی رویه ی چاه های عمیق ونیمه عمیق درحریم آبی وتجاوز به حریم ساختمانی قنات ها تقریبا بیش ازنیمی ازکل قنات های کشور خشک شده اند ،ولی بااین وجود هنوز تأ مین بخش عمده ای ازآب کشاورزی توسط قنات های کشور انجام می شود . حفر قنات ها به قدری کارعظیم وبزرگی است که بایدجزء عجایب جهان آورده شود . نمونه های ذکر شده تنها اشکال تعاون سنتی نیستند ،بلکه فقط نمونه های بسیارکمی ازآن می باشند چراکه دردوران گذشته برای ساخت خانه ، جمع آوری محصولات کشاورزی و ... اشکال متعددی ازتعاون وجودداشته است ،بقایای بعضی ازآن هاهنوز به صورت ضعیف به چشم می خورد .

3- تاریخ تعاون به صورت رسمی درایران :

اولین قانون درمورد تعاون درکشور ما درسال 1304هجری شمسی تصویب شد . اگرچه ازکل قانون تجارت آن زمان که اززبان فرانسه ترجمه شده بود فقط شش ماده – مواد108تا112- درمورد تعاون بود ، ولی به عنوان اولین قانونی است که درمورد تعاون درکشور تدوین شده است . دراین شش ماده فقط تعاون تعریف وبه صورت خیلی مختصر به آن پرداخته بودنند . اینم مقطع ازتایخ تعاون کشور رامی توان به چهارمقطع زمانی مشخص تقسیم کرد .

1-3) مقطع اول ، تعاون ازسال 1304تا1320 :

اززمان تصویب اولین قانون تجارت تاسال 1320که سال اشغال ایران توسط قوای متفقین بود (شروع جنگ جهانی دوم ) تنها تعدادانگشت شماری تعاونی تأ سیس شدنند . اگرچه این قانون دراردیبهشت سال 1311دوباره مورد تجدیدنظرقرارگرفت ، ولی تاتقریبا 10 سال بعدازتصویب اولین قانون تعاونی هیچ شرکت تعاونی تشکیل نشد . دلایل این امر رامی توان درعوامل زیر جست وجو کرد :

®    ضعف درقانون تعاون

®    عدم شناخت مردم نسبت به شکل جدیدومدرن تعاون

®    عدم حمایت دولت ازتعاون 

به همین جهت بود که دراین مقطع زمانی یعنی درطول 16 سال فقط 3 تعاونی با1050 نفر عضو تشکیل شدنند . اولین تعاونی که به سبک جدید درایران تشکیل شد ، تعاونی روستایی گرمسار بود که درسال 1314 توسط اداره فلاحت آن زمان درشهرستان گرمسار تشکیل شد .

2-3 ) مقطع دوم ، تعاون ازسال1320 تا1330 :

ازسال 1320وهم زمان باشروع جنگ جهانی دوم وضعیت اقتصادی کشور روبه وخامت نهاد وهزینه های زندگی مردم روزبه روز افزایش یافت . قیمت کالاهای اساسی ومورد نیاز مردم به دلایل متعددی چون احتکار ،دلال بازی رشد زیادی پیداکرد ، همین بحران سبب شد که طبقات کارگر وکارمند دولت برای تأمین حداقل معاش زندگی خود بامشکل مواجه شونند . هم چنان که دربررسی نهضت تعاون درسطح جهان نیز به آن برمی خوریم درهرمقطع تاریخی که وضعیت اقتصادی مردم بامشکل مواجه می شود زمینه ی مساعد برای رشدتعاونی های مصرف پیدا می شود . - اولین تعاونی تشکیل شده درجهان نیز ازنوع مصرف بود (راچد یل درانگستان ) - براساس همین انگیزه بین سال های1320تا1330 نزدیک به 19 شرکت تعاونی که همگی آن هاازنوع مصرف بودنند تشکیل شدنند ، که ازکل این تعداد7 شرکت درتهران وبقیه درشهرستان ها تأ سیس شدنند . اولین صندوق تعاون روستایی درهمین مقطع زمانی ودرسال 1325 تشکیل گردید .

3-3 ) مقطع سوم ، ازسال 1330 تا1341:

دراین مقطع اولین قانون مستقل درمورد تعاون به تصویب رسید . این لایحه در14ماده تهیه ودرسال 1332به وسیله دولت موقت مورد تصویب واجرا قرارگرفت . ازاین سال تاسال 1341 به کرات شاهد حذف یااضافه کردن مواد ی براساس نظرات وزارت خانه ها وسازمان های مختلف به این قانون هستیم . تاپایان سال 1340 جمعا 1178 تعاونی درسراسر کشور تشکیل شد که قریب به 359007 نفرازکل جمعیت کشور رازیر پوشش خود داشتند . دراین زمان هم به دلیل عدم توجه دولت وقت به تعاونی ها ،تعاون به جایگاه واقعی خود درجامعه دست نیافت .

4-3 ) مقطع چها رم ، ازسال 1341 تا1357 :

اصلاحات ارضی درایران نقطه عطفی درروندگسترش تعاونی ها درکشور مابود . درجریان اصلاحات ارضی که درسه مرحله اجرا شد ، دولت یکی ازشرایط واگذاری زمین به روستاییان را علاوه بر صاحب نسق بودن روستایی پذیرش اجباری عضویت یک تعاونی قرار داد . قبل ازاصلاحات ارضی تقریبا تمامی نیازهای ما لی روستاییان اگرچه به صورت سلف خری وغیر عادلانه ولی توسط ما لک برطرف می شد ، ولی درجریان اصلاحات ارضی وبا حذف ما لک ازروستاهای کشور ، تحول ودگرگونی عظیمی دراقتصاد روستایی به وجود آمد . برای این که دولت بتواند خلاء ناشی ازنبود ما لک درروستاراپرکند ودرعین حال بتواند نیازهای مالی وضروری روستاییان رابرطرف کند ، اقدام به تأسیس سازمان تعاون روستایی نمود وتقریبا اکثر روستاییان درآن عضو شدنند . به همین سبب بعدازاصلاحات ارضی درایران هم تعداد تعاونی ها بالاخص تعاونی های روستایی ، وهم تعداداعضاء رشدبسیار زیادی پیداکردنند ، به طوری که تعدادتعاونی ها قبل ازاصلاحات ارضی از1373شرکت با403922نفرعضودرسال1342یعنی یک سال پس ازاصلاحات ارضی به 2722شرکت با452118نفرعضو رسید .

ازجمله دلایل توجه به بخش تعاون دراین مقطع زمانی را می توان موارد زیررانام برد :

®    بااجرای اصلاحات ارضی تعدادزیادی ازروستاییان ازروستا به شهرها مهاجرت کردنند ورژیم باجلوگیری ازبروزجنبش های کارگری اقدام به تشکیل تعاونی می کرد .

®    درمسیر گسترش وتوسعه اقتصادی وافزایش کارخانه وکارگاه های تولیدی روزبه روزتعداد زیادی ازمردم جذب بازار کارمی شدنند وازطریق دریافت حقوق برنقدینگی جامعه می افزودنند .  برای همین تشکیل تعاونی ها راه مناسبی جهت جذب سرمایه های مردم وایجاد بازار برای محصولات خارجی وداخلی بود .

آنچه که مسلم است دررژیم گذشته به تعاون به شکل یک مکتب اقتصادی وبنیادی هیچ وقت توجه نشد . عدم تمرکز دراموراداری مربوط به تعاونی ها ، تعدد مرکز تصمیم گیری ، کمبود قانونی ازدیگر موانع توسعه تعاون دراین زمان بود

به طور کلی تعاون به شکل جدید آن درکشور ما دارای سابقه چندانی درمقایسه با کشورهای غربی نیست ولی باید توجه داشت که تعاون به صورت غیررسمی وسنتی درجامعه ی ما دارای سابقه ی تاریخی وطولانی است به همین سبب آنچه که امروزه ضرورت می یابد این است که تعاون گران باشناخت تاریخ تعاون واشکال مختلف سنتی آن درجامعه ایران ،بااطمینان وآینده ای روشن تر درراه توسعه واعتلای نهضت تعاون گام بردارند .

                                                                                                                  ان شاء الله

منابع مورد استفاده :

1.      بررسی جایگاه تعاون دربازرگانی خارجی کشور ، مؤسسه مطالعات وپژوهش های بازرگانی ، چاپ دوم دی ماه 1369

2.      بحثی پیرامون ضرورت واهمیت تشکیل صندوق اعتبارات روستایی ، رسول جهان دوست  ، ماهنامه علمی توسعه روستایی وترویج کشاورزی جهاد شماره 185و184

3.      جغرافیای کوچ نشینی (مبانی وایران ) سید ابراهیم مشیری ، 1372 انتشارات سمت

4.      تیپ شناسی روستایی ، احد زرفروشان ، انتشارات دانشگاه تبریز ، 1352

5.      منابع ومسائل آب درایران ، دکتر پرویز کردوانی ،چاپ دوم انشارات آگاه ،1368

6.      جزوه جغرافیای روستایی ایران ، دکتر مسعود مهدوی ، دانشگاه تهران