سیل وپیآمدهای ناشی ازآن( آموزش وراه های پیشگیری و کاهش خسارت های

مقدمه :

سیل یک پدیده طبیعی است که در هنگام بروز مانند هر بلای طبیعی دیگری دارای آثار تخریبی غیر قابل اجتناب است. بر اساس جغرافیای طبیعی کشورمان و میزان حادثه خیزی، برخی مناطق آن ، در بعضی موارد اثرات سوء ناشی از وقوع سیل کمتر از زلزله نبوده و عدم پیشگیری از وقوع آن می تواند خسارات جانی و مالی جبران ناپذیری را بر جای گذارد .  به طور کلی سیل در هنگام باران شدید یا برف در یک منطقه جغرافیایی خاص که باعث تغییر بستر رودخانه ها و تخریب سدها و آب بندها می شود به وجود می آید.ایران به لحاظ برخورداری از موقعیت کوهپایه ای و آب و هوای خشک و نیمه خشک، اگرچه در مقایسه با دیگر کشورها مقدار بارش در آن کم بوده و طی سال های نرمال، میزان بارشی حدود 250 میلی متر دارد اما بارش ها در برخی نقاط کشور با شدت و دبی سریع صورت گرفته و با در نظر گرفتن خشکی طبیعت، پس از یک بارش بلافاصله روان آب ها ایجاد شده و در صورت شدت بارش باعث می شود سیلاب پدید آمده و خسارات هنگفتی به منابع کشاورزی و مالی مردم برسد. مطابق آمار تهیه شده توسط سازمان ملل متحد در میان بلایای طبیعی، سیل و طوفان بیشترین تلفات و خسارات را به جوامع بشری وارد آورده‌اند، بگونه‌ای که تنها در یک دهه میزان خسارات ناشی از سیل و طوفان بالغ بر 21 میلیارد دلار در مقابل 18 میلیارد دلار خسارات ناشی از زلزله بوده است. این امر در کشور ما نیز صادق است و در اغلب سال های گذشته حدود 70% اعتبارات سالانه طرح کاهش اثرات بلایای طبیعی و ستاد حوادث غیر مترقبه صرف جبران خساران ناشی از سیل شده است. ضمن این که باید توجه داشت بدلیل بهبود روش های ساخت و ساز و رعایت ضوابط و مقررات، ایمنی سازه‌ها و تأسیسات در مقابل خطراتی چون زلزله افزایش می‌یابد ولی متأسفانه روند طبیعی توسعه در کشورهایی نظیر ایران باعث تخریب محیط زیست و منابع طبیعی شده و خسارات سیل مرتباً افزایش می‌یابد. رشد 250 درصدی خسارات ناشی از سیل کشور در پنج دهه گذشته مؤید این مدعاست. دراستان خراسان شمالی درشش ماهه ی اول سال جاری 20موردسیل مخرب اتفاق افتاده است واین استان ازلحاظ وقوع سیل درکل کشور رتبه ی دوم وازنظرزلزله رتبه ی سوم رادارد .[1]
متأسفانه موضوع سیل و مدیریت و کاهش خسارات آن در کشور مورد توجه جدی قرار نگرفته و فقط زمانی که سیلاب مخربی جاری می‌شود و فاجعه‌ای بوجود می‌آید، توجه مسئولین و متخصصین به آن جلب می‌گردد. اگر چه بررسی طرح های مهار سیلاب که به صورت محدود و پراکنده در سطح کشور مطالعه و اجرا شده‌اند، نشان می‌دهد یک راه حل مشخص و مطمئن برای کلیة مناطق سیل گیر وجود ندارد اما بدیهی است پدیده ی سیل علیرغم همه ی پیچیدگی هایش قابل بررسی و مطالعه بوده و می‌توان در جهت مهار وکاهش خسارات آن و حتی بهره‌برداری اقتصادی از سیل راه‌حل‌های مناسبی جستجو کرد... ازاین رو شناخت عوامل مؤثربرپیش آمدن بلاها ی طبیعی وحوادث غیرمترقبه برای کلیه افرادجامعه وشوراها و دهیارن به عنوان مدیران روستایی وهمچنین نحوه برخورد بااین بلاها درهنگام وقوع وپس ازوقوع می تواند موجب کاهش خسارت ها وبهبود روندکمک وترمیم خرابی ها باشد .امید می رودمردم کشورعزیزمان ایران باافزایش آگاهی های خود وبرخورداری ازتوانمندی های لازم ، ،اقدام هایی عملی وپیشگیرانه ی مناسبی رابرای کاهش اثرهای حوادث وبلاهای طبیعی به کارگیرند .

سیل وپیآمدهای ناشی ازآن( آموزش وراه های پیشگیری و کاهش خسارت های سیل)

نگارش:رسول جهان دوست کارشناس ارشد جغرافیا از دانشگاه تهران 

مقدمه :

سیل یک پدیده طبیعی است که در هنگام بروز مانند هر بلای طبیعی دیگری دارای آثار تخریبی غیر قابل اجتناب است. بر اساس جغرافیای طبیعی کشورمان و میزان حادثه خیزی، برخی مناطق آن ، در بعضی موارد اثرات سوء ناشی از وقوع سیل کمتر از زلزله نبوده و عدم پیشگیری از وقوع آن می تواند خسارات جانی و مالی جبران ناپذیری را بر جای گذارد .  به طور کلی سیل در هنگام باران شدید یا برف در یک منطقه جغرافیایی خاص که باعث تغییر بستر رودخانه ها و تخریب سدها و آب بندها می شود به وجود می آید.ایران به لحاظ برخورداری از موقعیت کوهپایه ای و آب و هوای خشک و نیمه خشک، اگرچه در مقایسه با دیگر کشورها مقدار بارش در آن کم بوده و طی سال های نرمال، میزان بارشی حدود 250 میلی متر دارد اما بارش ها در برخی نقاط کشور با شدت و دبی سریع صورت گرفته و با در نظر گرفتن خشکی طبیعت، پس از یک بارش بلافاصله روان آب ها ایجاد شده و در صورت شدت بارش باعث می شود سیلاب پدید آمده و خسارات هنگفتی به منابع کشاورزی و مالی مردم برسد. مطابق آمار تهیه شده توسط سازمان ملل متحد در میان بلایای طبیعی، سیل و طوفان بیشترین تلفات و خسارات را به جوامع بشری وارد آورده‌اند، بگونه‌ای که تنها در یک دهه میزان خسارات ناشی از سیل و طوفان بالغ بر 21 میلیارد دلار در مقابل 18 میلیارد دلار خسارات ناشی از زلزله بوده است. این امر در کشور ما نیز صادق است و در اغلب سال های گذشته حدود 70% اعتبارات سالانه طرح کاهش اثرات بلایای طبیعی و ستاد حوادث غیر مترقبه صرف جبران خساران ناشی از سیل شده است. ضمن این که باید توجه داشت بدلیل بهبود روش های ساخت و ساز و رعایت ضوابط و مقررات، ایمنی سازه‌ها و تأسیسات در مقابل خطراتی چون زلزله افزایش می‌یابد ولی متأسفانه روند طبیعی توسعه در کشورهایی نظیر ایران باعث تخریب محیط زیست و منابع طبیعی شده و خسارات سیل مرتباً افزایش می‌یابد. رشد 250 درصدی خسارات ناشی از سیل کشور در پنج دهه گذشته مؤید این مدعاست. دراستان خراسان شمالی درشش ماهه ی اول سال جاری 20موردسیل مخرب اتفاق افتاده است واین استان ازلحاظ وقوع سیل درکل کشور رتبه ی دوم وازنظرزلزله رتبه ی سوم رادارد .[1]
متأسفانه موضوع سیل و مدیریت و کاهش خسارات آن در کشور مورد توجه جدی قرار نگرفته و فقط زمانی که سیلاب مخربی جاری می‌شود و فاجعه‌ای بوجود می‌آید، توجه مسئولین و متخصصین به آن جلب می‌گردد. اگر چه بررسی طرح های مهار سیلاب که به صورت محدود و پراکنده در سطح کشور مطالعه و اجرا شده‌اند، نشان می‌دهد یک راه حل مشخص و مطمئن برای کلیة مناطق سیل گیر وجود ندارد اما بدیهی است پدیده ی سیل علیرغم همه ی پیچیدگی هایش قابل بررسی و مطالعه بوده و می‌توان در جهت مهار وکاهش خسارات آن و حتی بهره‌برداری اقتصادی از سیل راه‌حل‌های مناسبی جستجو کرد... ازاین رو شناخت عوامل مؤثربرپیش آمدن بلاها ی طبیعی وحوادث غیرمترقبه برای کلیه افرادجامعه وشوراها و دهیارن به عنوان مدیران روستایی وهمچنین نحوه برخورد بااین بلاها درهنگام وقوع وپس ازوقوع می تواند موجب کاهش خسارت ها وبهبود روندکمک وترمیم خرابی ها باشد .امید می رودمردم کشورعزیزمان ایران باافزایش آگاهی های خود وبرخورداری ازتوانمندی های لازم ، ،اقدام هایی عملی وپیشگیرانه ی مناسبی رابرای کاهش اثرهای حوادث وبلاهای طبیعی به کارگیرند .

2- تعریف سیل :

درتعریف سیل چنین آمده است :

سیل عبارت است از بالا آمدن نسبتأ زیاد آب دریک رودخانه یا مسیل . این با لا آمدن حالتی نسبی داشته واصولأ نسبت به رژیم عادی یانرمال سنجیده می شود . درفرهنگ معین آمده است :

 «سیلاب آب فراوانی است که باسرعت جاری می شود وطغیان کرده ، پهنه ای اززمین راکه درشرایط عادی زیرآب نیست، فروگیرد » . [1]

 بطورکلی گاهی اوقات بارندگی دریک منطقه به قدری زیاد می شود که رودخانه ها پرازآب می شوند ویا آب دریک جا بیش ازحد جمع می شود و به دلیل لبریزشدن رودخانه ها ویاوجود موانع درآن آب اضافی به سوی مزرعه ها ،جاده ها وخانه ها سرازیر می شود . دراین حالت می گویند ،سیل جاری شده است . به عبارت دیگر زمانی که درهنگام بارندگی های شدید ،رودخانه ها ومسیل ها گنجایش وظرفیت کافی برای هدایت آب رانداشته باشند وخاک نیز به خاطرشدت بارندگی ویا طولانی شدن آن ،قدرت جذب همه آب رانداشته باشد ،جریان آب به صورت غیر طبیعی درهمه جا جاری می شود وسبب تخریب خانه ها ،تأسیسات ،مزرعه هاو ... می شود که به این حالت سیل می گویند . بیشترسیل های خطرناک درکشورمان ،درفصل های پرباران مانند بهار وپاییز جاری می شوند . این سیل ها هر ساله خسارت ها ی زیادی را  به وجود می آورند . گاهی هم بارندگی های ناگهانی وشدید درفصل های دیگر باعث جاری شدن سیل می شود .

 3ـــ طبقه بندی سیل های کشور:

جریان سیل به طور عمده ناشی از رواناب سطحی می‌باشد که حاصل خصوصیات بارش و  حوزه ی‌ آبخیز است و در این میان، تأثیر پوشش گیاهی و خاک در کاهش جریان سیل حوزه‌های کوچک کمتر از حوزه‌های با  مساحت زیاد است .

دریک طبقه‌بندی کلی می‌توان سیلاب های رخداده در کشور را در دسته‌های زیر تقسیم‌بندی نمود:
الف) سیل ناگهانی: ناشی از بارش شدید در حوزه‌های معمولاً کوچک مانند سیل گلابدره تهران (1366) ،‌ماسوله (1377) ، خیاو چای ‌مشکین ‌شهر (1380) ، گلستان(1381و 1380) . وقوع این نوع سیلاب ها معمولاً در فصل بهار و تابستان ناشی از عکس‌العمل سریع هیدرولیکی حوزه نسبت به بارش شدید می‌باشد و بدلیل ماهیت غافلگیرکنندة‌ این نوع سیلاب، منجر به خسارات و ضایعات قابل توجهی می‌شود.
ب) سیل رودخانه‌ای: ناشی از بارش نسبتاً شدید و طولانی مدت در حوزه‌های با مساحت زیاد و یا بارش های متوالی بیش از ظرفیت نفوذپذیری حوزه مانند آنچه که در سال 1371 در جنوب کشور اتفاق افتاد و سیل استان های سیستان و بلوچستان ، کرمان ، هرمزگان، بوشهر، فارس و خوزستان وبرخی سیل های اتفاق افتاده درخراسان شمالی .

ج) سیل دریایی : به خاطر بالا آمدن سطح آب دریا و یا دریاچه‌ها مانند بالا آمدن سطح دریاچه ی‌ خزر در سال های1371تا1375.
د) سیل ناشی از ذوب برف: ناشی از ذوب برف های بالادست به دلیل افزایش ناگهانی دما که می تواند توام با بارندگی نیز باشد نظیر سیل رودخانه کارون در فروردین سال1377.

 بطورکلی سیل  دارای انواع مختلف بوده که هر کدام با توجه به شرایط خاص خود خرابی و ویرانی هایی را به دنبال دارند که تقسیم بندی  کلی آن به شرح زیر است :

1 – سیل طبیعی 2 – سیل گسترده 3 – سیل نوک تیز یا قله تیز 4 – پیش سیل 5 – سیل نوک پهن یا قله پهن 6 – سیل بلاخیز 7 – سیل استثنایی 8 – سیل گسترده 9 – سیل شهری 10 – سیل ساحلی 11 – سیل رودخانه‌ای 12 – سیل ناگهانی

علاوه برتقسیم بندی  فوق الذکر , سیلاب ها را می توان با توجه به شکل هیدورگراف به سه دسته زیر تقسیم نمود. 1 – سیلاب های بابده بالا, حجم و تداوم کم 2 – سیلاب های  بابده ، حجم وتداوم زیاد3 – سیلاب های با بده کم , حجم وتداوم زیاد.

4-علل پیدایش سیل (سیلاب ):

عوامل مؤثربروقوع سیل رامی توان به عوامل طبیعی وعوامل انسا نی تقسیم بندی کرد .

4-1)عوامل طبیعی :

بارش باران های شدید وطولانی به طورعمده درمناطق پرباران وگاهی کم باران باعث جاری شدن سیل می شود . حتی در مواردی کاملأ استثنایی مانند آن چه که در جریان سیل گلستان وشهرستان جاجرم اتفاق افتاد ،شکستن آب بند،سد و ... ساخته ی دست انسان باعث ایجاد سیل می شود . دربارندگی های شدید ،قطره های باران درشت تر وسعت بارش نیززیاد است . دراثربرخورد قطره های باران  با زمین بدون پوشش گیاهی مناسب ،آب به راحتی روی زمین جاری می شود وسیلاب های فصلی به وجود می آید . درچنین شرایطی به خاطر شدت بارندگی ،بخشی ازآب در خاک نفوذ نمی کند وآب اضافی به صورت سیل جاری می شود . برخی ازسیلاب هایی که دراستا ن خراسان شمالی رخ داده اند به همین دلیل بوده است .

4-1-1)ذوب شدن سریع برف ویخ درکوهستان ها :

ذوب شدن ناگهانی برف ها نیزسیل به وجود می آورد ،گاهی به دلیل افزایش ناگهانی درجه حرارت وگرم شدن هوا ،برف های روی کوه ها به سرعت ذوب شده وبه صورت سیلاب جاری  می شوند  . حتی ممکن است بعداز بارش سنگین برف درمنطقه ای ،باران ببارد وآب باران ،برف هارادرخود ذوب وباعث جاری شدن سیل گردد . دراستان خراسان شمالی تا کنون به این علت سیلی جاری نشده است .  

4-1-2)بارش شدید وکوتاه :

درمناطق کم باران ،اغلب بارندگی ها به صورت سیل آسا ودرمدت زمان کوتاهی صورت می گیرد . به دلیل پوشش گیاهی دراین مناطق ونیزرسی بودن خاک وکاهش نفوذ آب درخاک ،سیلاب جاری می شود . باتوجه به این که درچنین مناطقی هیچ گونه مانعی برسرراه آب های جاری وجود ندارد،اثرهای تخریبی آن بسیار زیاد است .

4-1-3)کم شدن پوشش گیاهی :

پوشش گیاهی یک منطقه نقش بسیار مهمی درجلوگیری ازسیل دارد ،زیراگیاهان نمی گذارند قطره های باران به طورمستقیم باخاک برخورد کنند ،درنتیجه سرعت آن ها گرفته می شودوآب فرصت کافی برای نفوذ درخاک پیدا می کند . به علاوه ریشه های گیاهی باعث افزایش خلل وفرج خاک می شوند . درنتیجه آب به راحتی درخاک نفوذ می کند . بنابراین باوجود گیاهان ،آب ناشی ازبارندگی ها درخاک فرورفته وبه این ترتیب هم سیل جاری نمی شود وهم سفره های آب زیرزمینی پرآب تر می شوند .

سیل بیشتر درجاهایی جاری می شود که گیاهان آن منطقه کم ویا نابود شده اند . درزمین های بدون گیاه ،باران علاوه برایجاد سیل ،باعث تخریب خاک هم می شود . سالیانه میلیون ها تن خاک مرغوب ومناسب برای کشاورزی توسط سیلاب ها شسته وحمل می گردد وازاین روی نیزسیل خسارت های زیادی به بخش کشاورزی وارد می کند . عمده ترین دلیل سیل های اتفا ق افتاده دراستان خراسان شمالی به دلیل تخریب پوشش گیاهی است . اثرتخریب انسانی درپوشش گیاهی دراستان بسیاربرجسته وغیرقابل انکاراست .

4-1-4)نوع وجنس خاک :

جنس خاک نیز عامل مهمی درجاری شدن سیل به شمارمی رود . می دانیم که هر قدر کود حیوانی ،موادگیاهی وهوموس خاک § بیشتر باشد ،آب بیشتری درآن نفوذ می کند . درمقابل هر قدرخاک ،بیشتر رسی باشد ،آب کمتری درآن نفوذ می کند . هرچه خاک نفوذپذیرتر باشد وبتواند آب بیشتری درخود جای دهد ،بهتر است . چون آب کمتری درسطح خاک جاری می شود . اما هرقدر خاک سفت تر باشد ، آب ،کمتر درآن نفوذ می کند . درنتیجه آب بیشتری برروی زمین جاری می شود وجریان شدید آب یاسیل به وجود می آید .

درمواقعی که باران به شدت ویا به مدت طولانی ببارد ونفوذ پذیری خاک کمتر باشد ومانعی برای جلوگیری ازجاری شدن آب وکاهش سرعت آن وجود نداشته باشد ،سیل جاری شده وموجب خسارت های سنگین می شود .

4-1-5)شیب زمین :

سیل در جاهایی جاری می شود که شیب زمین زیاد باشد ،زیراآب فرصت کافی برای نفوذ در خاک رانمی یابد ودرنتیجه به سرعت جاری می شود وآب هرقدر به سمت پایین تر پیش می رود ،سرعت وحجم آن افزایش یافته وقدرت تخریب آن بیشتر می شود . این نوع سیل ها درروستاهایی که دردامنه کوهپایه ها قراردارند بسیاراتفاق می افتد واکثراَ بسیارمخرب وخطرناکند .

4-2)عوامل انسانی مؤثر بروقوع وافزایش خسارت های  سیل:

 عوامل انسانی به عواملی اطلاق می‌شود که به بررسی اقدامات,‌ تصمیم گیری ها و فعالیت های آدمی در پهنه سیل خیز مورد نظر می‌پردازد. دانشمندان معتقدند که برخی از بلایای طبیعی نظیر سیل ، وقتی ظاهر می شوند که بین فعالیت های بشری و طبیعت تقابل و برخورد پیش می آید و در محلی هم که سیل  ، ناشی از پدیده های طبیعی بوجود آمده است به دلیل عدم حضور بشر در منطقه مشکلی ایجاد نشده است . درزیربه برخی عوامل انسانی مؤثر بروقوع سیل اشاره می شود :

1 – عدم اعمال مدیریت صحیح در حوضه 2 – بی‌توجهی به مسائل هیدرولیکی در رودخانه 3 – افزایش ضریب زبری و مقاومت آبراهه 4 – برداشت غیراصولی مصالح رودخانه‌ای 5 – عدم رعایت حریم رودخانه و سیل راه 6 – کاربری اراضی حاشیه رودخانه 7 – تخریب سواحل رودخانه و خاکریزها 8 – توسعه مناطق شهری و روستایی 9 – عدم تناسب سیل در طراحی با شرایط اقتصادی و اجتماعی محدوده مورد مطالعه 10 – عدم رعایت اصول صحیح مطالعه ، طراحی و اجرای تاسیسات رودخانه ای 11 – عدم رعایت اصول صحیح مطالعه ,‌ طراحی و اجرای تاسیسات مهار سیلاب 12 – کم اطلاعی یا بی اطلاعی مردم و مسئولین از نحوه واکنش به وقوع سیل .

اگرچه  سیل یک حادثه طبیعی تلقی می شود ولی عوامل انسانی در بروز و تشدید آن نقش قابل توجهی را ایفا می کنند، این نقش اغلب ناخواسته و در اثر عدم آگاهی می باشد. اینجاست که آموزش معنا پیدا می کند زیرا نقش آموزش تامین شرایط بهتر و زیست همگانی در قبال افزاش دانش , مهارت و نگرش صحیح است . (درادمه به بحث آموزش نیز پرداخته می شود) .

علاوه بر عوامل ذکر شده  ،برخی ازمهمترین عوامل واقدام های بی رویه انسان که موجب جاری شدن سیل می گردند عبارتند از:

Ø     تخریب پوشش گیاهی از طریق چرای بی رویه دام ،کندن بوته ها برای سوخت ،قطع درختان به منظور گسترش اراضی کشاورزی ،استفاده بی رویه از چوب های درختان برای ساخت اماکن ومنازل وتهیه ی زغال واستفاده ازسرشاخه های درختان برای سوخت وخوراک دام .

Ø     شخم بی رویه ی زمین ،بویژه دراراضی دارای شیب درجهت عمودی وشخم اراضی کم بازده ومرتعی که باعث سخت شدن زمین و کمک به جاری شدن آب دردامنه ها ووقوع سیل می شود، بخصوص درزمین های دیمی ودرروستاهایی که درنقاط کوهستانی استان خراسان شمالی قراردارند  .

Ø     دست کاری مسیل ها وایجاد موانع ومحدویت برای حرکت آب های روان که موجب کاهش میزان جریان آب وجاری شدن سیل می گردد .

Ø     اشغال مسیل ها وحریم رودخانه ها ازطریق ساخت منازل ویا گسترش اراضی کشاورزی وباغ ها که موجب کند شدن حرکت آب وتغییر مسیر آب های جاری می شود .

Ø     عدم توجه به قوانین ،مقررات وهشدارهای مسؤولین ودست اندرکاران محیط زیست ومنابع طبیعی . به طور کلی بسیاری از سیل های اتفاق افتاده درسال های اخیردراستان خراسان شمالی  به خاطر تخریب طبیعت ودست کاری غیرعاقلانه درمحیط اطراف روستاها بوده است که به طور عمده منشا سود آوری وبهره برداری بی رویه از منابع طبیعی داشته واصلاح آن ها درجلوگیری ازجاری شدن سیل درسال های آینده بسیار مؤثر وکارساز است  .

5) خطرها ، پیامد ها وخسارت های ناشی ازسیل :

خسارات ناشی از سیل شامل خسارت محسوس و خسارت نامحسوس  می باشد که خسارت محسوس خود به دو صورت مستقیم و غیرمستقیم طبقه بندی می شود :

  خسارات محسوس مستقیم شامل موارد زیر می تواند باشد:
- تلفات و ضایعات انسانی .
- آبگرفتگی منازل و اماکن مسکونی و صنعتی .
- آبگرفتگی مزارع و از بین رفتن محصولات کشاورزی و تلفات دامی .
- تخریب تاسیسات زیربنایی نظیر جاده ها و پل ها و خطوط انتقال برق و شبکه های آب و گاز.
خسارت محسوس را می توان براحتی کمّی کرده و در محاسبات توجیه اقتصادی مدنظر قرار داد.
جهت تخمین خسارات سیل پس از تفکیک خسارات در هر بخش،باید مقدار کمّی ضایعات مشخص شود.در زیر خسارات در بخش های مختلف ذکر شده است :
مناطق مسکونی :

 - هزینه های ایجاد مسکن موقت - احساس عدم امنیت.
- پاکسازی منطقه مسکونی و احداث مجدّد -ایجاد آشفتگی های اجتماعی .
- احیاء سیستم خدماتی مانند آب و برق .
کشاورزی :

 - ازبین رفتن کامل اراضی کشاورزی - هزینه احیاء اراضی و راه ها - فرسایش خاک .
- از بین رفتن محصولات زراعی و باغی - هزینه عدم تولید و یا تاخیر در تولید - ایجاد عدم امنیت در سرمایه گذاری .
- خسارات صنایع و خدمات وابسته .
- تخریب مراتع .
تاسیسات زیر بنائی - تخریب انهار و شبکه های آبیاری و زهکشی - هزینه لایروبی - پرشدن مخازن از رسوب
کشاورزی - تخریب قنوات - تاخیر در آبیاری اراضی و کاهش تولید.
- آسیب دیدگی ایستگاه های پمپاژ.
- آسیب دیدگی سرریز سد و بند انحرافی .
دامداری :

 - تلفات دامی - شیوع بیماری - ایجاد عدم امنیت.
- کاهش بازدهی محصولات دامی - اختلال در چرخة زیست محیطی .
صنعت :

 - تخریب کارخانه ها - کاهش تولید - ضایعات زیست محیطی .
- ایستگاه های پست آب و برق .
- ضایعات مربوط به مواد اولیه.
خدماتی :

 - خسارت به شبکة راه ها، پل ها و راه آهن - ایجاد رعب و وحشت.
- تخریب ساختمان های خدمات عمومی - اختلال در حمل و نقل .
- تخریب خطوط انتقال نیرو و تلفن - احداث راه های موقت .
- خسارت وارده به شبکة آب آشامیدنی - پاکسازی راه ها .
بهداشتی:

 - بازسازی واحدهای بهداشتی - شیوع بیماری ها – زیان های درازمدت بهداشتی .
- هزینه درمان و واکسیناسیون - تلفات جانی - ضایعات روانی .
- هزینه حمل مجروحین - سالم سازی .
- احداث درمانگاه های اضطراری .
زیست محیطی :

 - تغییرات شرایط فیزیکی حوضه - فرسایش خاک - افزایش دبی اوج سیل های بعدی .
-ایجاد باتلاق های جدید - تغییر ویژگی های بیولوژیکی آب - مهاجرت روستائیان .
- شیوع بیماری ها - تغییر در زیستگاه های آبی - ازبین رفتن تالا ب ها، بایرشدن زمین ها

6 ــ مهمترین دلایل تشدید خسارات ناشی از سیل:

بی‌شک مهمترین علت وقوع سیل ها در رودخانه ها و مسیل های کشور، بارش در حوزه آبریز مناطق سیل گرفته و بالادست آن ها‌ می‌باشد، اما آنچه که مهم است ، بررسی دلایل تشدید خسارات سیل ناشی از چنین بارندگی هایی می باشد .

 در زیر مهمترین عوامل مؤثر در تشدید خسارات سیل بطور مختصر تشریح می‌شود:

• دخل و تصرف غیر مجاز در بستر و حریم رودخانه و مسیل‌ها که مطابق قانون توزیع عادلانه آب در اختیار وزارت نیرو بوده و معمولا با توجه به سیلاب با دوره بازگشت 25ساله تعیین می شود.اشغال مجرا و بستر رودخانه تقریبا در تمام سیل های حادث شده  اصولا عامل اصلی ایجاد خسارت و تلفات انسانی می باشد.

• تخریب منابع طبیعی و پوشش گیاهی منطقه از یک طرف ناشی از خشکسالی سال های اخیر و از طرف دیگر در اثر توسعه بی‌رویه و دخل و تصرف غیرمجاز توسط عوامل انسانی بوده است. بدلیل کاهش پوشش گیاهی و تغییر کاربری اراضی، رواناب ناشی از بارش بعضاً تا بیش از 30 برابر افزایش یافته و در بخشی از مناطق که دارای شیب تند و از نظر زمین‌شناسی دارای خاک فرسایش‌پذیر بوده است، گل و لای زیادی جابه جا شده و خسارات و تلفات بسیاری به بار آورده است.

• احداث سازه‌های تقاطعی نظیر پل و جاده بر روی آن ها بدون توجه به شرایط هیدرولیکی و سیلابی رودخانه که منجر به تنگ کردن مسیر عبور جریان و بعضاً حتی انسداد مجرا می‌شود. در سیل‌های اخیر این مسئله عامل عمده افزایش تلفات جانی که اغلب از سرنشینان خودروهای عبوری از محورهای ارتباطی منطقه بوده‌اند، به شمار می‌رود.
• عدم توجه مناسب به هشدار و پیش‌بینی سیل و اتخاذ تدابیر مناسب در مواجهه با آن توسط دستگاه‌های ذیربط و مردم.

6)راه های پیشگیری وکاهش خسارت های ناشی ازسیل :    

با توجه به دلایل وقوع و تشدید خسارات سیل و نیز توجه به عملکرد و تجربه ده ساله گذشته در زمینه مطالعه و اجرای طرح های ساماندهی رودخانه و مهار سیل، درزیربه  پنج مورد از طرح های پیشگیری و کاهش خسارات سیل اشاره می شود.  بدیهی است اجرای هماهنگ و تؤام این موارد  می تواند به نتایج مؤثری جهت کاهش خسارات ناشی از سیل بیانجامد.
6ـــ1)مطالعه و اجرای طرح های سازه ای مهار سیل:
این موردشامل سه بخش زیر می باشد و مطالعات و اجرای بخش های مختلف آن می تواند توسط دستگاه های اجرایی ذیربط انجام شود:
الف) ساماندهی و مهندسی رودخانه به منظور اصلاح و حفاظت مسیر رودخانه، تثبیت بستر و کنترل فرسایش و رسوب و طراحی سازه های کنترل سیل نظیر گوره هاو ...
براساس برآورد صورت گرفته مجموعا 500 کیلومتر از طول رودخانه های مهم کشور در اولویت جهت انجام مطالعات ساماندهی و مهندسی رودخانه می باشد که از این مقدار عملیات اجرایی 70 کیلومتر آن به اتمام رسیده و 200 کیلومتر دیگر در دست مطالعه می باشد. بنابراین طول باقیمانده جهت انجام مطالعات ساماندهی و مهندسی رودخانه حدود 230 کیلومتر برآورد می شود. به دلیل رفتار طبیعی رودخانه و عدم تثبیت سواحل، سالانه شاهد جابجایی مسیل و فرسایش در نقاط دیگر رودخانه ها می باشیم و لذا تاخیر در اجرای پروژه های ساماندهی رودخانه ها، منجر به افزایش حجم کارهای باقیمانده می گردد.
ب‌) لایروبی و بازگشایی مسیر رودخانه به منظور افزایش ظرفیت عبوری جریان.
ج‌) بهسازی و افزایش ظرفیت آبگذری سازه‌های تقاطعی رودخانه و نیز حفاظت پایة پل ها در مقابل آب‌شستگی.

6ــ2)مطالعه و اجرای طرح های غیر سازه ای:
این مورد یکی از مواردمهم و راهکارهای بسیار کارآمد و مؤثر در کاهش خسارات سیل می باشد که در دنیا مورد توجه قرار گرفته است. هدف اصلی آن، دور کردن مردم از جریان سیل می باشد و شامل سه بخش اصلی است:
الف) تهیة‌ نقشه‌های پهنه‌بندی سیل و پیاده‌سازی حد بستر و حریم رودخانه‌ها به منظور مدیریت توسعه سیلابدشت.
یکی از مهمترین عوامل تشدید خسارت سیل‌های اخیر در کشور، توسعه ساخت و ساز در سیلابدشت‌ها و دخل و تصرفات غیرمجاز در بستر و حریم رودخانه‌ها ومسیل ها می‌باشد. تعیین بستر وحریم رودخانه‌ها و مسیل ها و تهیه نقشه‌های پهنه‌بندی سیل یکی از ملزومات و پیش‌نیازهای کلیه طرح های پیشگیری و کنترل سیلاب از جمله سیستم های هشدار سیل ، بیمه سیل، نحوه تعیین کاربری اراضی حاشیه رودخانه و آزادسازی محل عبور ایمن جریان  رودخانه می‌باشد. وجود این نقشه‌ها در تعیین و ارزیابی خسارات وارده مورد نیاز بوده و ضرورت اجرای آن مورد تأئید وزارت کشور به عنوان مسئول ستاد حوادث غیر مترقبه کشور نیزاست .
لازم به ذکر است که تاکنون مجموعا 5000 کیلومتر از طول رودخانه های کشور تعیین حد بستر و حریم شده و برآورد می شود 37000 کیلومتر دیگر از طول رودخانه ها، دارای اولویت جهت انجام مطالعات پهنه بندی سیل و تعیین حد بستر و حریم می باشد.
ب‌) ایجاد سیستم‌های پیش‌بینی و هشدار سیل ، هواشناسی و هیدرولوژیکی
ج‌) برنامه‌ریزی و مدیریت چند مخزنه ی سدهای ساخته شده با هدف کنترل سیل و پیش بینی اثرات بهره برداری از سدهای در دست احداث.

6ــ3)مدیریت حوزه و حفاظت آبخیز:
یکی از راهکارهای بسیار مؤثر در پیشگیری و کاهش خسارات سیل انجام پروژه ها و عملیات آبخیزداری است و خوشبختانه مطالعات و پروژه های زیادی در کشور انجام شده است، ولی به دلیل عدم حفاظت عرصه ها و آبخیزها، ضرورت توسعه و افزایش این اقدامات ، هم از طریق افزایش اعتبارات و هم پشتیبانی های اجرایی وجود دارد.
الف) آبخیزداری شامل عملیات بیولوژیک و مکانیکی به منظور تقویت پوشش گیاهی ، حفاظت خاک و افزایش نفوذپذیری و در نتیجه کاهش پتانسیل سیلخیزی منطقه.
ب‌) مطالعات آبخوانداری و پخش سیلاب به منظور استفاده موثر از جریان سیل و کاهش خسارات آن.
ج‌) مطالعات اصلاح و تغییر کاربری اراضی و ارائه کاربری های مجاز خصوصاً با توجه به مطالعات پهنه بندی سیل و سیلخیزی در کوتاه مدت و دراز مدت.

6ــ4) تهیه و تدوین نظامنامه ی مدیریت سیل و طرح عمل(ACTION PLAN)   در مواقع بحران :
به منظور ایجاد آمادگی و هماهنگی بین مسئولین دستگاه های ذیربط در سه مرحلة زمانی قبل حین و بعد از وقوع سیل تهیه می‌شود که براساس آن تمهیدات سازمانی از قبل مشخص شده‌ایی مانند تخلیه شهرها و روستاها یا بستن جاده‌ها و ... به مورد اجرا گذاشته می‌شود تا خسارات و خصوصاً تلفات جانی ناشی از سیل به حداقل برسد. برای اجرای این پروژه ستادهای بحران درفرمانداری ها متشکل از نمایندگان دستگاه‌های ذیربط تشکیل می گردد.
6ــ5) آموزش همگانی و تخصصی :
هد ف آموزش ایجاد آمادگی در برابر سیلاب، لزوم توجه به هشدارهای صادره در این زمینه و ارائه پیام های ایمنی و امدادی جهت کاهش خسارات سیل می‌باشد که می‌تواند از طریق چاپ و انتشار پوستر، بروشور، کتاب، تهیة فیلم و برگزاری کارگاه و نمایشگاه و ... انجام شود. انجام این پروژه از طریق کمیتةهای فرعی تخصصی پیشگیری از سیل و نوسانات آب دریا و طغیان رودخانه انجام می‌شود.متغیرهای گروه بندی آموزشی عبارتند از:

6ــ5ــ1) سن :‌

اثر بخشی آموزش های آمادگی در برابر سیل در سنین مختلف نیازمند رشد ذهنی ,‌ مناسب با ماهیت مباحث و موضوعات آموزشی است بر این اساس گروه های سنی که نوع یادگیری آن ها نیز متفاوت است به 5 مرحله تقسیم می شوند .

6ــ5ــ2) جنس :

جنس از چند لحاظ مورد توجه قرار می گیرد ,‌الف – وظایف متفاوتی که در جلوگیری از حوادث می توانند داشته باشند . ب – تاثیری که از لحاظ عاطفی می توانند بر دیگر اعضای خانواده داشته باشند.

6ــ5ــ3)وضعیت جسمی و ذهنی افراد:

وضعیت جسمی و ذهنی نیز در چگونگی و نوع آموزش و انتخاب رسانه آموزشی می تواند موثر باشد.

6ـــ5ــ4)نقش و شغل:

به طور کلی افراد از نظر ارتباطی , با مسائل مختلف ,‌ نقش ها و وظایف مختلفی را بر عهده می گیرند که این وظایف به سه دسته کلی  تقسیم می شوند.

الف– گروهی که بر حسب قدرت قانونی نقش موثری دارند مثل شوراها ودهیاران درروستاها .

ب– گروهی که بر حسب قدرت شغلی نقش موثر دارند .

ج– گروهی که از نظر نفوذ فکری دارای نقش موثر هستند.

گروه های مخاطب براساس خصوصیات و ویژگی های کلی افراد در دو طبقه کلی قرار می گیرند :

 الف ــ تعیین گروه ها براساس سن :

دانش آموزان پیش دبستانی ,‌ دبستانی , راهنمایی ,‌ متوسطه ,‌ دانشجویان

 ب ـــ تعیین گروه ها براساس شغل و سن :

1- مسئولان و تصمیم گیرندگان 2 – رهبران فکری ، شوراها ودهیاران  3 – مدیران امور شهری و کاربری اراضی 4 – گروه های مرتبط با ساخت وساز 5 – ارگان های دولتی و عمومی 6 – امدادگران 7 – مشاغل مرتبط با امور بهداشت ,‌ امداد پزشکی 8 – مشاغل مرتبط با انرژی 9- کشاورزان و جنگلبانان 10 – دامداران 11 – معلولان جسمی و حرکتی 12 – عقب ماندگان ذهنی 13 – خانم های خانه دار و افراد متفرفه .

تقریباً‌ تمام گروه ها ,‌ علاوه بر آموزش های خاص که برای آن ها در نظر گرفته می شود باید آموزش های عمومی را نیز ببینند. زیرا اغلب در عین حال که نقش و وظیفه ای دارند خود یک شهروند محسوب می شوند و احتیاجات و نیازهای متفاوتی دارند که هم می توانند عامل بروز خطر باشند و هم در مواقع اضطراری نیاز به داشتن آگاهی و توانایی مقابله با آن را دارند.

 6ــ 5ــ 5)شیوه های آموزش:

شیوه آموزش به دو صورت رسمی و غیررسمی تعیین می شود.

الف – شیوه رسمی در دو مقطع آموزش و پرورش و مقاطع دانشگاهی اعمال می شود.

 ب ــ شیوه غیررسمی به صورت آموزش های کوتاه مدت . میان و درازمدت , گردهمایی‌ها, سمپوزیوم ها,‌ کنفرانس ها, سمینارها و کارگاه  های آموزشی انجام می شود. در این روش معمولاً افراد برای آموزش دادن یا آموزش دیدن ، تبادل اطلاعات و ... گردهم می آیند.

 6ــ 5ــ 6)انتخاب الگو و روش آموزش مخاطبین:

انتخاب روش و الگوی آموزش منوط به مشخص نمودن منطقه , شرایط و امکانات و از همه مهمتر مخاطبین آموزش است .  این بخش در واقع نتیجه گروه بندی مخاطبین و شیوه آموزش آن هاست و مطالبی که در این قسمت بیان می شود ثابت نبوده و با توجه به نیاز هر منطقه , ویژگیهای اقلیمی, مخاطبین خاص و فرهنگ بومی می تواند تعیین کند.

نتیجه گیری وپیشنهادات :

1 – تمام افراد اجتماع با توجه به رسالت آموزش همگانی باید آموزش های عمومی آمادگی در برابر سیل را فرا گیرند, لذا از طریق تعمیم آموزش به گروه های مختلف مذکور ، ستاد حوداث غیرمترقبه ی استانداری باید در جهت انجام این رسالت حرکت کند.

2 – تعدادی از گروه های مخاطب علاوه بر آموزش های عمومی,‌ در برخی موارد نیازمند آموزش های تخصصی هستند مثل شوراها ودهیاران روستایی ,‌ لذا ارگان های ذیربط موظف به برنامه ریزی این آموزش ها خواهند بود.

3ـــ انجام کارهای آبخیزداری ، حفاظت خاک وپوشش گیاهی وازهمه مهمترساخت سد ، نقش برجسته ای درکنترل سیلاب دارند .

4ــ تهیه و تدوین نظامنامة ی مدیریت سیل به منظور ایجاد آمادگی و هماهنگی بین مسئولین دستگاه های ذیربط در سه مرحلة زمانی قبل،حین و بعد از وقوع سیل .

5ــ . تعیین بستر وحریم رودخانه‌ها و مسیل ها و تهیه نقشه‌های پهنه‌بندی سیل یکی از ملزومات و پیش‌نیازهای کلیه طرح های پیشگیری و کنترل سیلاب از جمله سیستم های هشدار سیل ، بیمه سیل، نحوه تعیین کاربری اراضی حاشیه رودخانه و آزادسازی محل عبور ایمن جریان  رودخانه می‌باشد. وجود این نقشه‌ها در تعیین و ارزیابی خسارات وارده مورد نیاز بوده و ضرورتی انکارناپذیراست .

6ــ ) ساماندهی و مهندسی رودخانه به منظور اصلاح و حفاظت مسیر رودخانه، تثبیت بستر و کنترل فرسایش و رسوب و طراحی سازه های کنترل سیل .

7ــ ایجاد سیستم‌های پیش‌بینی و هشدار سیل ، هواشناسی و هیدرولوژیکی .

بطورکلی سیل درمقایسه با زمین لرزه قابل پیش بینی تروقابل پیشگیری است ومی توان با مطالعه ی حوزه های آبخیز ، دوره های طغیان سیل ورا ه های جلوگیری ازوقوع آن را تعیین کرد . امیداست درکشورمان هیچ وقت شاهد خسارت های جانی ومالی ناشی ازوقوع سیل نباشیم وبا برنامه ریزی مطلوب بتوانیم سیل راکنترل کرد ه وازآن درجهت کشاورزی وتولید انرژی استفاده کنیم  .ان شاءا...

منابع ومآخذ :

«       آشنایی با بلاهای طبیعی وشرایط غیرمترقبه واقدامات امدادی ، عبدالرضا مسلمی ، انتشارات معاونت ترویج ومشارکت مردمی وزارت جهادسازندگی سابق .

«       سیل ومناطق سیل خیز درایران ، دکتر حسن علی غیور ، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی شماره 40 سال1375

«       جزوه های درسی دانشگاه تهران .

«       حفاظت خاک ، دکترکردوانی ، انتشارات دانشگاه تهران 1367.

«       منابع ومسائل آب درایران ، دکترکردوانی ، انشارات آگاه 1362.

«       مناطق خشک جلد اول ودوم ، دکترکردوانی ، انتشارات دانشگاه تهران8 136.

«       روزنامه خراسان شمالی ، متن مصاحبه بامعاون عمرانی استانداری خراسان شمالی 17مهر1386.