مختصری پیرامون تاریخ جغرافیا

مختصری ییرامون تاریخ جغرافیا

بررسی هایی که تاکنون به عمل آمده گویای آن است که نیاکان آدمی یا انسان های نخستین حدود ۵ میلیون سال پیش در آفریقا پا به عرصه وجود نهاده و حدود ۲ میلیون سال پیش از آفریقا به آسیا و اروپا کوچیده اند.
    قدر مسلم آن است که موجودات مزبور برای بقای خود از همان آغاز با ۲ عامل خوراک و پناهگاه سر و کار داشته اند.

مختصری ییرامون تاریخ جغرافیا

بررسی هایی که تاکنون به عمل آمده گویای آن است که نیاکان آدمی یا انسان های نخستین حدود ۵ میلیون سال پیش در آفریقا پا به عرصه وجود نهاده و حدود ۲ میلیون سال پیش از آفریقا به آسیا و اروپا کوچیده اند.
    قدر مسلم آن است که موجودات مزبور برای بقای خود از همان آغاز با ۲ عامل خوراک و پناهگاه سر و کار داشته اند.
    استفاده از گیاهان و شکار جانوران و ماهیگیری خوراک آنها را تامین می کرد و تخته سنگ ها و غار ها، پناهگاه و مسکن آنها را تشکیل می داد.
    از آنجایی که شرایط اقلیمی تاثیر مستقیم و انکار ناپذیری بر عوامل مزبور داشت، در پی شناخت نواحی پیرامون خود برآمدند و از جایی به جای دیگر کوچیدند تا از شرایط مناسب تری بهره گیرند و نخستین سنگ بنای بوم شناسی را پایه گذاری کنند.
    تلاش برای بقا و موجودیت، پرورش روان اندیشه و بهره گیری از هوش که از ویژگی های منحصر به فرد و خاص آدمی است، بشر را به سازگاری با محیط و کسب دانش و افزودن بر فضاهای قابل زیست واداشت و جغرافیا یکی از نخستین دانش های انسانی را مطرح کرد.
    چینی ها در زمره نخستین اقوامی هستند که جغرافیا را می شناختند و یونانیان آن را در قالب علمی ارائه دادند و برای معرفی آن از واژه ژئوگرافیا (ژئو به مفهوم زمین و گرافیا به مفهوم شرح و توضیح) استفاده کردند.
    واژه مزبور بعد ها به وسیله اعراب به کار گرفته و معرب آن به صورت جغرافیا متداول شد.
    ایجاد شهرک ها و بندرهای یونانی نشین در پیرامون دریای مدیترانه و جنگ های اسکندر مقدونی و سقوط امپراتوری ایران و سفر اسکندر به ایران و هند و آسیای مرکزی، یونانیان را با وسعت زمین و تنوع محیط آشنا کرد و آنها را درباره شکل زمین، ابعاد آن و رمز آفرینش به تفکر واداشت.
    طالس ملطی (۵۴۸ تا ۶۲۴ پیش از میلاد)، دانشمند و فیلسوف یونانی و بنیانگذار علم هندسه، نخستین کسی است که نظریه ای در باب عالم و آفرینش ارائه داد و احتمالاً به کروی بودن زمین پی برد و علم هندسه را ژئومتریا (اندازه گیری زمین) نامید.
    ارسطو، اندیشمند معروف یونانی (۳۲۲ تا ۳۸۴ پیش از میلاد) کرویت زمین را ثابت کرد و حدود عالم شناخته شده آن زمان را مشخص کرد. اراتستن (۱۹۲ تا ۲۷۳ حدود پیش از میلاد) منجم و ریاضیدان مشهور یونانی به عنوان نخستین جغرافیدان بزرگ روزگار باستان، نخستین شیوه علمی اندازه گیری و محاسبه پیرامون کره زمین را وضع کرد و کتابی در زمینه علم جغرافیا، مشتمل بر تاریخ جغرافیا، جغرافیای ریاضی و طبیعی به رشته تحریر درآورد و مبانی نقشه های جغرافیایی را بیان کرد.
    کتاب جغرافیایی استرابون، دانشمند یونانی که از حدود ۶۳ پیش از میلاد تا حدود ۲۴ پس از میلاد می زیست، سرشار از اطلاعات جغرافیایی دنیای باستان است؛ هم او بود که نخستین گام های تالیف دایره المعارف جغرافیایی جهان را برداشت و ارتباط زندگی انسان با محیط طبیعی وی را بیان کرد و دامنه این علم را از مرزهای ریاضی فراتر برد.
    کلودیوس بطلمیوس، منجم و ریاضیدان وجغرافیدان نامدار یونانی که در حدود سده دوم میلادی می زیست، کتاب معروفش مجسطی را به شرح منظومه زمین مرکزی (بعدها به هیات بطلمیوس معروف شد) اختصاص داد و تحقیقات جغرافیایی یونانیان را به اوج خود رسانید.
    با آغاز قرون وسطی، خرد به دست فراموشی سپرده و تاریکی و خرافه پرستی بر اروپا مسلط شد و در مقابل نهضت علمی عالم اسلامی آغاز شد و ابن خرداذبه، جغرافیدان ایرانی کتاب معروفش المسالک و الممالک را که حاوی فواصل دقیق شهرها و میزان مالیات امپراتوری عباسیان است، به رشته تحریر درآورد و پویندگان مسلمان با استفاده از اطلاعات جغرافیایی خود، راه های ارتباط مشرق زمین را توسعه دادند.
    اصطخری، یعقوبی، ابن فضلان، مسعودی، ابودلف ینبوعی، ابن حوقل، مقدسی، ناصر خسرو، یاقوت حموی و ابن بطوطه و غیره را از این گروه دانشمندان باید به شمار آورد.
    سفرهای مارکوپولو، جهانگرد ونیزی (حدود ۱۲۵۴ تا حدود ۱۳۲۴ میلادی) توسعه تجارت با خاور زمین و پویش های جغرافیایی را به همراه آورد و کشف قاره آمریکا را موجب شد و بر وسعت اطلاعات جغرافیایی افزود: گراردوس مرکاتور (۱۵۱۲ تا ۱۵۹۴) جغرافیدان فلاندری، نخستین نقشه های جهان نما را تهیه و دوره جدیدی را در علم جغرافیا آغاز کرد.
    کارهای الکساندرفون هومبولت در ارتباط بین محیط جغرافیایی و پراکندگی و توزیع گیاهان، علم مزبور را به ۲ بخش عمومی و ناحیه ای تقسیم کرد.
    امروزه علم جغرافیا هماهنگ با دیگر دانش ها به تحولات عظیمی دست یافت و افزون بر شرح سیماهای طبیعی و اقلیمی زمین، فرآورده ها و مردم را تحت بررسی قرار داده و به شاخه های متعددی تقسیم شده است که جغرافیای ریاضی، جغرافیای طبیعی، جغرافیای زیستی، جغرافیای انسانی، جغرافیای اقتصادی، جغرافیای سیاسی، جغرافیای گیاهی، جغرافیای حیوانی، جغرافیای دیرین، جغرافیای نظامی، زمین شناسی، هواشناسی و غیره را می توان از آن جمله محسوب کرد.
    کشورهای مختلف جهان بویژه کشورهای پیشرفته در زمینه جغرافیا به موفقیت های شایان توجهی دست یافته اند و سازمان های دولتی و خصوصی متعددی را در این زمینه تجهیز کرده اند و در کنار آن نشریات گوناگونی مانند فرهنگ جغرافیایی، آلماناک، اطلس ها و واژه نامه ها و مجلات جغرافیایی و غیره را به صورت ادواری منتشر می کنند و سعی بر آن دارند تا آخرین اطلاعات جغرافیایی روز را در اختیار همگان قرار دهند.
    در ایران ما نیز افزون بر شخصیت های تاریخی مشهوری چون ابوریجان بیرونی (۳۶۲ تا ۴۴۰ هجری قمری) و حمدالله مستوفی که در سده هشتم هجری قمری می زیسته و هر کدام از خود آثار جاودانه ای به جای گذارده اند، آغاز فعالیت های جغرافیایی در قالب های علمی را باید با گشایش دارالفنون (در سال ۱۲۶۸ هجری قمری) همزمان دانست و مرد بزرگ تاریخ معاصر ایران یعنی میرزاتقی خان امیرکبیر را بنیانگذار آن به شمار آورد.
    اگرچه از جزئیات برنامه تدریس جغرافیا در دارالفنون اثری در دست نیست و از معلمان آن نام و نشانی وجود ندارد ولی وجود فارغ التحصیلانی چون میرزا عبدالغفار نجم الدوله (۱۲۵۵ ـ ۱۳۲۶) که در هندسه و نقشه برداری و جغرافیا ستاره درخشان آن عصر بود، خود گواه بزرگی بر تاثیرپذیری دارالفنون بر این علم بوده است. از دیگر شخصیت های نامدار این زمان باید از مهندس عبدالرزاق بغایری (۱۲۸۶ تا حدود ۱۳۴۰ هجری قمری) نام برد و او را نیز در ردیف بزرگ ترین و تابناک ترین چهره ها در آموزش و ترویج علم جغرافیا به شمار آورد.
    تاسیس دایره جغرافیایی ستاد ارتش در شروع سلطنت پهلوی اول سرآغاز رسمیت بخشیدن عملیات جغرافیایی از سوی دولت ایران است. تدوین فرهنگ جغرافیایی ایران که در دهه ۱۳۲۰ خورشیدی در ده جلد چاپ و منتشر شد، یکی از بهترین آثار این دوره محسوب می شود. ارزش فرهنگ مزبور آن چنان است که پس از گذشت حدود ۶۰ سال همچنان به عنوان یکی از کتاب های مرجع جغرافیایی ایران مورد استفاده است. توسعه و تبدیل دایره جغرافیایی ستاد ارتش به اداره جغرافیایی و بعدها به سازمان جغرافیایی کشور که بعد از انقلاب شکوهمند اسلامی به سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح تغییرنام یافت، به تهیه نقشه سراسری کشور و تدوین فرهنگ های جدید جغرافیایی از یک سو و تاسیس سازمان نقشه برداری که با بنیانگذاری سازمان برنامه در دهه ۱۳۳۰ پا به عرصه فعالیت گذارد و در کنار آن تاسیس سازمان زمین شناسی کشور، بر وسعت عملیات نقشه برداری و جغرافیایی افزود و فارغ التحصیلان رشته جغرافیای دانشکده ادبیات و علوم انسانی (چند سال قبل از انقلاب اسلامی، جغرافیا جزو علوم انسانی محسوب می شد) شمار متخصصان جغرافیایی را به رقم قابل توجهی بسیار بخشید.
    با وقوع انقلاب اسلامی و افزایش چشمگیر دانشگاه ها و قرار گرفتن گروه جغرافیا در دانشکده های علوم زمین ، شمار فارغ التحصیلان رشته جغرافیا به مرز اشباع رسید و کادر آموزشی این علم در همه رده ها تکمیل شد.
    افزون بر سازمان های جغرافیایی و نقشه برداری دولتی و دانشگاهی و بنیاد جغرافیایی وابسته به شهرداری تهران، مؤسسات خصوصی جغرافیایی و کارتوگرافی نیز مورد حمایت قرار گرفتند و سازمان هایی چون مؤسسه سحاب و گیتاشناسی پا به عرصه فعالیت نهادند و آثار ارزشمندی در زمینه های مختلف جغرافیایی تدوین و منتشر کردند و بر شمار کتاب های مرجع مانند جای نامه ها، کوهنامه ها، رودنامه ها، دایره المعارف های جغرافیایی و انواع اطلس ها و نقشه های توریستی و آلماناک ها و غیره به نحو چشمگیری افزوده شد.
    در پایان این مقاله عنوان این نکته ضروری است که به همان اندازه که واژه نامه های هر زبان برای مردمانی که بدان گفت و گو می کنند ارزشمند است، جای نامه ها و کتاب های مرجع جغرافیایی هر مرز و بوم نیز برای مردم آن سامان دارای اهمیت است و شناخت میهن و زیستگاه و کاشانه امری است ضروری و سرشتی است مقدس که طبیعت در نهاد تمام جانداران به ودیعه گذارده و دفاع از آن را بر همگان تکلیف کرده است. آدمی که به حق اشرف مخلوقات است نیز از این غریزه مقدس بی بهره نیست و در مقایسه با دیگر جانداران گاه افراطی تر عمل می کند و حتی پا را از شناخت ودفاع سرزمین مادری و زادبوم خویش فراتر می نهد و به پویش و کاوش گوشه ها و زوایای ناشناخته و تاریک کره خاکی زمین و حتی سیارات و جهان های دوردست می پردازد و بدین سان بر آگاهی و دانش خود می افزاید و دستاوردهای خویش را در جای نامه ها و گزارش های گوناگون که روزبه روز بر شمار آنها افزوده می شود منعکس می سازد تا ذهن مشتاقان و کنجکاوی آدمیان سیراب شود.